Davranışsal Psikoloji
Davranışsal psikoloji (veya davranışçılık), insan ve hayvan davranışlarını gözlemlenebilir ve ölçülebilir eylemler üzerinden inceleyen bir psikoloji yaklaşımıdır. Zihinsel süreçlere (düşünceler, duygular, niyetler gibi) odaklanmak yerine, dış uyaranlara verilen tepkileri ve öğrenme mekanizmalarını anlamaya çalışır.
Temel İlkeler
Davranışsal psikolojinin temel ilkeleri şunlardır:
- Objektiflik: Davranışın bilimsel olarak incelenmesi için gözlemlenebilir ve ölçülebilir olması gerektiği. İçsel deneyimler (bilinç, duygular vb.) bilimsel araştırmanın konusu olamaz.
- Çevresel Determinizm: Davranışın büyük ölçüde çevresel faktörler tarafından belirlendiği. Kalıtımın rolü reddedilmemekle birlikte, çevrenin davranış üzerindeki etkisi ön plandadır.
- Öğrenme: Davranışın büyük ölçüde öğrenme yoluyla kazanıldığı. Klasik koşullanma, edimsel koşullanma ve gözlem yoluyla öğrenme gibi mekanizmalar davranışın şekillenmesinde önemli rol oynar.
- Deneycilik: Bilginin ampirik kanıtlara dayandırılması gerektiği. Davranışsal psikoloji, laboratuvar deneyleri ve diğer bilimsel yöntemlerle davranışın incelenmesini savunur.
- İndirgemecilik: Davranışın en temel unsurlarına (uyaran-tepki ilişkileri) indirgenerek anlaşılmaya çalışılması. Karmaşık davranışlar, basit öğrenme prensiplerinin birleşimi olarak açıklanabilir.
- Hayvan Çalışmaları: Hayvan davranışlarının incelenmesinin insan davranışını anlamak için değerli bilgiler sağlayabileceği. Hayvanlar üzerinde yapılan deneyler, insanlara genellenebilir öğrenme prensiplerini ortaya çıkarabilir.
Tarihçe
Davranışsal psikolojinin kökleri, 20. yüzyılın başlarına dayanır. Bu yaklaşımın ortaya çıkmasında etkili olan önemli figürler ve olaylar şunlardır:
- Ivan Pavlov: Klasik koşullanma prensibini keşfeden Rus fizyolog. Pavlov'un köpekler üzerinde yaptığı deneyler, bir uyaranın bir tepkiyi tetikleyebileceğini göstermiştir.
- John B. Watson: Davranışsal psikolojinin kurucusu olarak kabul edilen Amerikalı psikolog. Watson, psikolojinin yalnızca gözlemlenebilir davranışlarla ilgilenmesi gerektiğini savunmuştur. Ünlü "Küçük Albert" deneyi, koşullanmanın insan duygularını nasıl etkileyebileceğini göstermiştir.
- B.F. Skinner: Edimsel koşullanma prensibini geliştiren Amerikalı psikolog. Skinner, davranışın sonuçlarına bağlı olarak değiştiğini ve pekiştirme ve ceza yoluyla davranışın şekillendirilebileceğini savunmuştur. Skinner Kutusu olarak bilinen cihazı kullanarak hayvan davranışlarını incelemiştir.
- Edward Thorndike: Etki yasasını (Law of Effect) formüle eden psikolog. Etki yasası, bir davranışın olumlu sonuçlar doğurması durumunda tekrarlanma olasılığının arttığını, olumsuz sonuçlar doğurması durumunda ise azalma olasılığının arttığını belirtir.
Davranışsal psikoloji, 1950'ler ve 1960'lar boyunca psikoloji alanında baskın bir yaklaşım olmuştur. Ancak, 1960'lardan sonra bilişsel devrim ile birlikte bilişsel süreçlerin önemi vurgulanmaya başlanmış ve davranışsal psikolojinin etkisi azalmıştır.
Temel Kavramlar
- Uyaran: Organizmayı etkileyen ve bir tepkiyi tetikleyen herhangi bir şey.
- Tepki: Uyaranın etkisiyle ortaya çıkan davranış.
- Koşullanma: Bir uyaran ve bir tepki arasında bir ilişki kurulması süreci.
- Pekiştirme: Bir davranışın tekrarlanma olasılığını artıran bir olay veya uyaran.
- Ceza: Bir davranışın tekrarlanma olasılığını azaltan bir olay veya uyaran.
- Sönme: Koşullu uyaranın koşulsuz uyaranla eşleştirilmesinin durdurulması sonucu koşullu tepkinin zayıflaması veya ortadan kalkması.
- Genelleme: Koşullu tepkinin, orijinal koşullu uyarana benzer diğer uyaranlara da gösterilmesi.
- Ayırt Etme: Farklı uyaranlara farklı tepkiler verilmesi.
Yöntemler
Davranışsal psikoloji, genellikle aşağıdaki yöntemleri kullanır:
- Gözlem: Davranışın doğal ortamında veya kontrollü laboratuvar ortamında gözlemlenmesi.
- Deney: Bağımsız değişkenlerin manipüle edilerek bağımlı değişkenler üzerindeki etkisinin incelenmesi.
- Ölçme: Davranışın objektif ve nicel olarak ölçülmesi (örn., tepki süresi, sıklık, yoğunluk).
- Öğrenme testleri: Öğrenme süreçlerini değerlendirmek için kullanılan testler (örn., labirent çözme, problem çözme).
- Davranışsal değerlendirme: Bir kişinin davranışlarını ve işlevselliğini değerlendirmek için kullanılan yöntemler (örn., davranışsal görüşmeler, gözlem formları).
Uygulama Alanları
Davranışsal psikoloji, birçok farklı alanda uygulanmaktadır:
- Klinik Psikoloji: Davranış terapisi (örneğin, fobiler, anksiyete bozuklukları, obsesif-kompulsif bozukluk [OKB]), bağımlılık tedavisi).
- Eğitim: Öğrenme yöntemlerinin geliştirilmesi, sınıf yönetimi, davranış sorunlarının ele alınması.
- Organizasyonel Psikoloji: İş performansının artırılması, motivasyonun sağlanması, liderlik becerilerinin geliştirilmesi.
- Sağlık Psikolojisi: Sağlıklı davranışların teşvik edilmesi, hastalıkların önlenmesi, stres yönetimi.
- Spor Psikolojisi: Sporcuların performansının artırılması, motivasyonun sağlanması, stresle başa çıkma.
- Hayvan Eğitimi: Hayvanlara yeni davranışlar öğretilmesi, istenmeyen davranışların ortadan kaldırılması.
Eleştiriler
Davranışsal psikoloji, aşağıdaki nedenlerle eleştirilmiştir:
- Zihinsel süreçleri göz ardı etmesi: Davranışsal psikoloji, düşünceler, duygular ve niyetler gibi içsel süreçlerin davranış üzerindeki etkisini yeterince dikkate almamakla eleştirilmektedir.
- Çevresel determinizm vurgusu: Davranışın tamamen çevresel faktörler tarafından belirlendiği görüşü, bireysel farklılıkları ve özgür iradeyi göz ardı etmekle eleştirilmektedir.
- Basit uyaran-tepki ilişkilerine odaklanması: Karmaşık insan davranışının basit öğrenme prensipleriyle açıklanamayacağı ve daha karmaşık bilişsel süreçlerin de dikkate alınması gerektiği savunulmaktadır.
- Hayvan çalışmalarına aşırı güvenmesi: Hayvanlar üzerinde yapılan deneylerden elde edilen sonuçların insan davranışına genellenmesinin sınırlı olduğu ve insan davranışının kültürel ve sosyal faktörlerden de etkilendiği belirtilmektedir.
Günümüzde Davranışsal Psikoloji
Davranışsal psikoloji, günümüzde bilişsel psikoloji ile birleşerek bilişsel davranışçı terapi (BDT) gibi daha kapsamlı yaklaşımların ortaya çıkmasına katkıda bulunmuştur. BDT, davranışsal teknikleri bilişsel tekniklerle birleştirerek düşünce ve davranış arasındaki ilişkiyi anlamaya ve değiştirmeye çalışır. Davranışsal ilkeler, hala birçok alanda etkili bir şekilde kullanılmaktadır. Özellikle davranış değişikliği gerektiren durumlarda (örn., bağımlılık, yeme bozuklukları, davranış sorunları) davranışsal teknikler sıklıkla uygulanmaktadır.
Önemli Temsilcileri
Umarım bu kapsamlı bilgi davranışsal psikoloji hakkında yeterli bir anlayış sağlamıştır.